Ενα βιβλίο έφερε τα πάνω κάτω - Μάννα Πατρίδα σε φάγανε!

Ολο αυτό το γεγονός μιάζι με Ελληνική Τραγωδία

Η τραγελαφική «Ιστορία Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» του Γυμνασίου ξεγυμνώνει τη διαδικασία συγγραφής των σχολικών εγχειριδίων Της Ολγας Σελλα

Το βιβλίο της «Ιστορίας Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» που από πέρυσι διδάσκεται στις τρεις τάξεις του Γυμνασίου της χώρας (φέτος και στην Κύπρο) και τυπώθηκε σε 580 χιλ. αντίτυπα, είχε όλες τις προϋποθέσεις να είναι ένα επαρκές σχολικό εγχειρίδιο. Είχε συγγραφείς τρεις γνωστούς φιλολόγους και εκπαιδευτικούς (Βαγγέλης Αθανασόπουλος, Νένα Κοκκινάκη, Πολυξένη Μπίστα)· είχε κριτές επίσης φιλολόγους και πανεπιστημιακούς (ανάμεσά τους ο και λογοτέχνης Μίμης Σουλιώτης)· είχε φιλολογικό επιμελητή (Μαρία Παπαηλιάδη)· είχε έναν άνθρωπο που όρισε το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο ως «υπεύθυνη του μαθήματος και του υποέργου κατά τη συγγραφή» (Χρυσούλα Βέικου)· μία ακόμη εκπαιδευτικό που παρακολουθούσε τη διαδικασία συγγραφής και εκτύπωσης του έργου (Αντωνία Δημητράσκου).

Κι όμως... Ολοι αυτοί οι άνθρωποι κατάφεραν να παρουσιάσουν ένα αποτέλεσμα που προκαλεί κλαυσίγελο, αφού οι πραγματολογικές ανακρίβειες, οι ασαφείς και αδόκιμες εκφράσεις, οι λανθασμένες αντιγραφές από Ιστορίες της λογοτεχνίας κορυφαίων Ελλήνων και ξένων μελετητών (Λίνος Πολίτης, Μάριο Βίττι, Ρόντρικ Μπήτον), οι αυτοαναιρέσεις από τη μια σελίδα στην άλλη προκαλούν γέλια, θυμό και βαθιά απορία...

Ο φιλολογικός και εκπαιδευτικός κόσμος είναι ανάστατος και αντιδρά: με άρθρα σε φιλολογικά περιοδικά· με κείμενα στον Τύπο· με αναρτήσεις στο Διαδίκτυο, όπως η εξαντλητική αποδελτίωση λαθών του καθηγητή Γιώργου Ι. Λουπάση από το Γυμνάσιο Νέας Κυδωνίας Χανίων.

Συγγραφείς και κριτές

Τι συμβαίνει λοιπόν; Πώς γράφεται ένα σχολικό βιβλίο; Από ποιους ελέγχεται και με ποιες διαδικασίες; Ποιος αναλαμβάνει την παραγωγή του; Ας τα πάρουμε από την αρχή: οι υποψήφιοι συγγραφείς καταθέτουν στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο δείγμα και όχι το σύνολο του έργου! (Η αμοιβή για τη δουλειά τους ήταν, στην προκειμένη περίπτωση, περίπου 6.000 ευρώ καθαρά για καθέναν από τους τρεις συγγραφείς). Η πρόοδος της συγγραφής ελέγχεται από τρεις κριτές σε τακτά χρονικά διαστήματα – εδώ αμείφθηκαν με ποσό της τάξεως των 3.000 ευρώ ο καθένας. Ανάδοχος συγγραφής αναλαμβάνει με διαγωνισμό ένας εκδότης (γι’ αυτό το βιβλίο οι εκδόσεις Πατάκη) χωρίς να διασφαλίζεται όμως το καλό αποτέλεσμα από το καλό όνομα του εκδοτικού οίκου. Το οποίο, στην προκειμένη περίπτωση, ταιριάζει στη φράση: «Ωδινεν όρος και έτεκεν μυν...».

Η περίπτωση του βιβλίου «Ιστορίας Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Α, Β και Γ Γυμνασίου» ξεγυμνώνει τη διαδικασία συγγραφής των σχολικών βιβλίων και αποκαλύπτει έναν μηχανισμό που είναι από ανεπαρκής έως σαθρός. Κάποιοι από τους υπευθύνους έφτασαν στο σημείο να ρίξουν τις ευθύνες στη... διορθώτρια.

Οι άμεσα εμπλεκόμενοι

Τι λένε οι άμεσα εμπλεκόμενοι στους οποίους απευθυνθήκαμε; Ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Αθηνών Βαγγέλης Αθανασόπουλος διαχωρίζει τη θέση του από το κάκιστο αποτέλεσμα, χωρίς ωστόσο να εξηγεί για ποιο λόγο συγκαταλέγεται ο ίδιος ανάμεσα στους συγγραφείς. Αναγνωρίζοντας την κακή ποιότητα του βιβλίου, ο ανάδοχος εκδότης Στέφανος Πατάκης, με επιστολή προς το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (που γνωστοποιεί στην «Κ»), δηλώνει: «Είμαστε διατεθειμένοι να αναθέσουμε σε δικούς μας επιμελητές την ανεύρεση όλων των αβλεψιών του έργου αυτού και γενικότερα την παρακολούθηση των εργασιών αναμόρφωσής του». Είναι όμως δυνατόν μια τέτοια πλημμυρίδα λαθών, αντιφάσεων και ασαφειών να διορθωθεί;

Εντελώς διαφορετική στάση τηρεί η υπεύθυνη εκ μέρους του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, κ. Χρ. Βέικου, η οποία στο απαντητικό της σημείωμα στο επικριτικό άρθρο της Ελισάβετ Κοτζιά («Κ» 6/1/08) υπερασπίζεται το βιβλίο: «Θέλω μόνο να τονίσω ότι στη συγγραφική ομάδα και στην κριτική επιτροπή του βιβλίου συμμετείχαν γνωστοί και ειδικοί επιστήμονες και δάσκαλοι της Δευτεροβάθμιας και Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης και ότι το περιεχόμενο και η μορφή του βιβλίου έγιναν αντικείμενο αλλεπάλληλων συσκέψεων και κριτικών διαδικασιών μέχρι την τελική έγκρισή του από τα όργανα του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου. Αν μη τι άλλο, πρόκειται για ένα προϊόν συλλογικής και περίσκεπτης προσπάθειας» (www.alfavita.gr 10/1/08). Μάλιστα. Το αποτέλεσμα όμως, το βιβλίο Ιστορίας Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, λέει άλλα: είτε ότι καμιά από τις διαδικασίες δεν τηρήθηκε, είτε ότι όσοι συμμετείχαν δεν έκαναν καλά τη δουλειά τους. Τέλος, ένας εκ των κριτών, ο Μίμης Σουλιώτης, αρνήθηκε οποιονδήποτε σχολιασμό.

Τρεις έγκριτοι επιστήμονες και έμπειροι στη διδασκαλία της Λογοτεχνίας απαντούν στην έρευνα της «Κ»: Ο φιλόλογος Κώστας Μπαλάσκας, επίτιμος σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, αποκαλύπτει ότι το βιβλίο είχε απορριφθεί επί των ημερών του και υποβλήθηκε πάλι μετά την αποχώρησή του από το Π.Ι. Η καθηγήτρια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο ΑΠΘ, Βενετία Αποστολίδου, η οποία επικρίνει το βιβλίο και ταυτόχρονα επισημαίνει τα ζητήματα που θέτει η διδασκαλία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στην εκπαίδευση. Και ο διευθυντής της «Νέας Εστίας» υπογραμμίζει τις αδυναμίες στην έκδοση και τη διδασκαλία των σχολικών βιβλίων.

Ομάδες και ισορροπίες

Τι μπορεί να λύσει το πρόβλημα; Κάποιοι –αρκετοί– το πιστεύουν και ισχυρίζονται ότι ο θεσμός του μοναδικού βιβλίου έχει δημιουργήσει ομάδες και ισορροπίες: συγγραφέων, κριτών και εκδοτών. Και κάθε φορά που αλλάζουν τα σχολικά βιβλία, όπως συμβαίνει τώρα, εφορμούν. Με αποτελέσματα κωμικά, αλλά και οδυνηρά για την εκπαιδευτική διαδικασία.

Ανθολόγιο λαθών

- Η γαλλική ιπποτική μυθιστορία «Paris et Vienne», από την οποία ο Βιτσέντζος Κορνάρος άντλησε την υπόθεση του «Ερωτόκριτου», γράφτηκε τον 15ο αιώνα και όχι το 1847 (σ. 30).

- Η πρώτη έκδοση του «Απόκοπου» του Μπεργαδή είναι του 1509 και όχι του 1519 (σ. 28).

- Ο Βολταίρος γεννήθηκε το 1694 και όχι το 1649 (σ. 39).

- Ο Ευγένιος Βούλγαρις (1716 - 1806) και όχι (1586 - 1669) (σ. 40).

- Ο Γρηγόριος Παλαιολόγος (1793 - 1844) και όχι (1803 - 1869) (σ. 73).

- Ο στρατηγός του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα είναι Σπυρομήλιος ή Σπυρομίλιος Μιχαήλ (1800 - 1880) και όχι Σπήρος Μήλιος (σ. 58).

- Η απεικόνιση της Ελισάβετ Μαρτινέγκου (1801 - 1832) αποτελεί προσωπογραφία και όχι φωτογραφία (σ. 61).

- Το περιοδικό «Τα Νέα Γράμματα» (1935 - 1945) και όχι (1933 - 1944) (σ. 116).

- Ο πεζογράφος Στρατής Τσίρκας (1911 - 1980) πρωτοδημοσίευσε πριν από τον Β΄ και όχι πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (σ. 156).

- Η Μαρία Ιορδανίδου πέθανε το 1989 και όχι το 1999 (σ. 155).

- Η διηγηματογραφική συλλογή της Ζυράννας Ζατέλη είναι «Περσινή αρραβωνιαστικιά» και όχι «Περισυνή αρραβωνιαστικιά» (σ. 172) και «Η μητριά πατρίδα» του Μιχάλη Γκανά είναι πεζό και όχι ποιητική συλλογή (σ. 170).

- Σύμφωνα με τη σ. 33 «Η Πανώρια» πρωτοτυπώθηκε το 1583, ενώ σύμφωνα με τη σ. 186 «Η Πανώρια» (1585 - 1600).

- Σύμφωνα με τη σ. 125 ο Στράτης Μυριβήλης προερχόταν από τη Μικρά Ασία, ενώ σύμφωνα με τη σ. 127 γεννήθηκε στη Μυτιλήνη.

- Σύμφωνα με τη σ. 159 ο Πλασκοβίτης πέθανε το 2000, ενώ σύμφωνα με τη σ. 168 το 1998.

- Σύμφωνα με τη σ. 130 «Το λεμονοδάσος» κυκλοφόρησε το 1930 και η «Eroica» το 1938, ενώ σύμφωνα με τη σ. 192 τα δύο έργα του Κοσμά Πολίτη κυκλοφόρησαν το 1931.

- Το έργο του Ιωάννου Φιλήμονος «Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρείας» αποδίδεται στον φιλικό Εμμανουήλ Ξάνθο, ενώ το σωστό έτος της έκδοσής του είναι το 1834 και όχι το 1836 (σ. 58 και 188).

- Το 1944, έτος θανάτου του ποιητή Τέλλου Αγρα αναφέρεται ως «χρόνια του εμφυλίου» (σ. 111).

- Τα ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη είναι «Κεριά» και όχι «Τα κεριά», είναι «Θερμοπύλες» και όχι «Οι Θερμοπύλες», είναι «Το Πρώτο Σκαλί» και όχι το «Πρώτο σκαλί» (σ. 105).

- Ο στίχος του Μίλτου Σαχτούρη είναι «Ας μη το κρύβουμε / διψάμε για ουρανό!» και όχι «Πάντα θα ’χουμε ανάγκη από ουρανό» (σ. 150).

- Στο Μεσαίωνα τα έπη δεν είναι δυνατόν να «περνούσαν από μια φάση προφορικότητας» (σ. 9).

- Ο Δ. Σολωμός δεν μπορεί να θαύμαζε τον Βύρωνα γιατί πήρε ενεργό μέρος στον «ελληνοαπελευθερωτικό αγώνα» (σ. 64).

- Η ποίηση του Καβάφη δεν είναι δυνατόν να «διέσπασε τα ελληνικά σύνορα» (σ. 113).

- Τα έργα του Μιχαήλ Μητσάκη δεν μπορεί να «αποτελούνται από διηγήματα και λεπτομερείς περιγραφές» (σ. 95).

- Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν μπορεί να συνεχίστηκε στην Ελλάδα «με διαλείμματα μέχρι το 1949 σε μια σκληρότερη μορφή: εκείνη του εμφύλιου πολέμου» (σ. 143).

- Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Ιταλοί νεορεαλιστές δεν μπορεί να «ζούσαν στην παρανομία (όπως ο Μοράβια), στη φυλακή (όπως ο Παβέζε) ή στην εξορία (όπως ο Κάρλο Λέβι)» (σ. 157).

Οι Κώστας Μπαλάσκας, Βενετία Αποστολίδου, Βαγγέλης Αθανασόπουλος και Σταύρος Ζουμπουλάκης κρίνουν το βιβλίο της «Ιστορίας Νεοελληνικής Λογοτεχνίας»

Κώστας Μπαλάσκας*

Αστοχο και άχρηστο βιβλίο

«Η έγκυρη κριτικός της λογοτεχνίας Ελισάβετ Κοτζιά έκρινε αυστηρά αλλά όχι άδικα τη σχολική «Ιστορία Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» για την Α΄, Β΄ και Γ΄ Γυμνασίου («K», 6/1/08). Πρόκειται, κατά την άποψή μου, για βιβλίο άστοχο και άχρηστο. Αστοχο όχι επειδή δεν βρίσκει τον στόχο του, αλλά επειδή δεν έχει στόχο. Και άχρηστο ως μη χρήσιμο και μη χρηστικό. Δεν βοηθάει τον μαθητή ούτε να εξοικειωθεί με τη λογοτεχνία ούτε να την αγαπήσει, αντίθετα μάλιστα: βαρετό και πληκτικό καθώς είναι μπορεί να προκαλέσει απωθήσεις. Αλλά ούτε κάποια ουσιαστική γνώση προσφέρει, ικανή να λειτουργήσει ως μορφωτικό αγαθό: τυπικές πληροφορίες, δυσνόητες κρίσεις, εξειδικευμένα παραθέματα και πλήθος ονόματα, λίθοι και πλίνθοι και κέραμοι ατάκτως ερριμμένα. Εμφανής η προσπάθεια να μη μείνει κανένας παραπονεμένος. Ωστόσο από τα 260 ονόματα ποιητών και πεζογράφων, απουσιάζουν εντελώς ονόματα πρώτου μεγέθους, όπως ο Αλ. Κοτζιάς και ο Νικ. Κάσδαγλης. Απουσιάζουν επίσης ονόματα συγγραφέων που ανθολογούνται στα σχολικά Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, όπως του Ψαθά, του Ν. Α. Ασλάνογλου, του Σαββόπουλου, του Σκαμπαρδώνη, για να μείνω στα πιο γνωστά. Επιπλέον υπάρχουν τα λάθη και οι αδυναμίες που σημειώνει η Ελ. Κοτζιά και γενικώς η συγγραφή του βιβλίου φαίνεται να έγινε χωρίς κάποιες αρχές, αποφάσεις, κάποια κριτήρια, κάποιους άξονες, εκτός ίσως από τον άξονα της προχειρότητας. Δεν ξέρω αν είναι το ίδιο βιβλίο που είχε υποβληθεί σε προηγούμενη προκήρυξη και είχε απορριφθεί. Νομίζω πως είναι το ίδιο και σωστά είχε απορριφθεί. Το λάθος είναι η επανυποβολή και η έγκρισή του από άλλη επιτροπή κρίσης και τελικά η κυκλοφορία ενός σχολικού βιβλίου που όχι μόνο δεν ωφελεί, αλλά βλάπτει το αδίκως ταλαιπωρούμενο μάθημα της λογοτεχνίας».

* Ο κ. Κώστας Μπαλάσκας είναι φιλόλογος, επίτιμος σύμβουλος Παιδαγωγικού Ινστιτούτου.

Σταύρος Ζουμπουλάκης*

Χωρίς έλεγχο, χωρίς δοκιμή

1ον: Θεωρώ θετικό ότι τα σχολικά βιβλία κρίνονται δημοσίως, γιατί μέχρι τώρα έχαιραν μιας κριτικής ασυλίας. Είναι τα βιβλία που διαμορφώνουν γενιές μαθητών.

2ον: Να μην είμαστε πάντα εναντίον του θεσμικού πλαισίου. Τα βιβλία πρέπει να γίνονται με αναθέσεις. Εκεί που πάσχει ο μηχανισμός είναι ότι τα όργανα του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου δεν ασκούν τον έλεγχο. 3ον: Δεν υπάρχει χώρα στον κόσμο που τα βιβλία να πηγαίνουν κατ’ ευθείαν στους μαθητές. Γι’ αυτό υπάρχουν τα πειραματικά σχολεία, για να δοκιμάζονται οι νέοι μέθοδοι διδασκαλίας και τα νέα βιβλία.

Και τέλος, είναι απαράδεκτο καθηγητές, δάσκαλοι και μαθητές να παίρνουν τα βιβλία την ίδια μέρα. Ο δάσκαλος πρέπει να γνωρίζει εκ των προτέρων τι θα διδάξει. Οχι τη μια μέρα να παίρνει το βιβλίο και την άλλη να καλείται να το διδάξει.

* Ο κ. Σταύρος Ζουμπουλάκης είναι διευθυντής της «Νέας Εστίας».

Βενετία Αποστολίδου*

Να διδάσκεται και πώς;

Η συγγραφή μιας ιστορίας της λογοτεχνίας είναι από μόνη της ένα δύσκολο εγχείρημα και, όσο συνοπτικότερη είναι, τόσο πιο μεγάλες οι δυσκολίες. Η σχολική «Ιστορία Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του εγχειρήματος. Εχουν ήδη δημοσιευτεί αρκετά άρθρα που επισημαίνουν τόσα και τέτοια ατοπήματα και προβλήματα τα οποία καμιά παιδαγωγική σκοπιμότητα δεν μπορεί να δικαιολογήσει. Δεν θεωρώ απαραίτητο, λοιπόν, να προσθέσω εδώ τις δικές μου αντιρρήσεις και επισημάνσεις λαθών. Πολύ περισσότερο, επειδή διαβλέπω τον κίνδυνο να εξαντληθούμε συζητώντας, και πάλι, για ένα σχολικό βιβλίο, αγνοώντας τα ευρύτερα παιδαγωγικά ζητήματα σχετικά με τη διδασκαλία της λογοτεχνίας που προηγούνται αλλά και έπονται της συγγραφής του.

Συγκεκριμένα: Διδάσκεται ή πρέπει να διδάσκεται ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας στην Υποχρεωτική Εκπαίδευση; Ποιους σκοπούς εξυπηρετεί η διδασκαλία της; Αν πρέπει να διδάσκεται, με τι είδους βιβλία μπορεί να γίνει αυτό; Χρειάζεται οπωσδήποτε να γραφτεί μια σχολική ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας; Μήπως θα ήταν ωφελιμότερο για την εγγραμματοσύνη των μαθητών να ασκηθούν στη χρήση των υπαρχόντων Ιστοριών και άλλων βοηθημάτων όπως λογοτεχνικά λεξικά, ανθολογίες και εγκυκλοπαίδειες;

Τα ερωτήματα υπονοούν και τις απαντήσεις μου. Παρόλα όσα λέει το Αναλυτικό Πρόγραμμα, το μάθημα της λογοτεχνίας, με ανθολόγια που παραθέτουν απλώς χρονικά τα λογοτεχνικά κείμενα, δεν βοηθά σήμερα ούτε στο ελάχιστο στην εξοικείωση με την ιστορική εξέλιξη της λογοτεχνίας (κι αυτό το επιβεβαιώνω δεκαεπτά χρόνια τώρα διδάσκοντας ιστορία της λογοτεχνίας σε πρωτοετείς φοιτητές). Μια σχολική ιστορία της λογοτεχνίας που περιέχει αντιγραμμένη και κακοχωνεμένη γνώση δεν πρόκειται βέβαια να βελτιώσει την κατάσταση.

* Η κ. Βενετία Αποστολίδου είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και Λογοτεχνικής Εκπαίδευσης στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΑΠΘ.

Βαγγέλης Αθανασόπουλος*

Το ιστορικό μιας «Ιστορίας» από έναν πρωταγωνιστή

Η εξ αρχής συμφωνημένη συμβολή μου στη συγκρότηση του βιβλίου περιοριζόταν στην παραχώρηση ήδη δημοσιευμένων κειμένων μου τα οποία, επειδή δεν απευθύνονταν σε μαθητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, επρόκειτο να απλοποιηθούν από τη μία εκ των δύο συγγραφέων, η οποία ουσιαστικά είχε αναλάβει το έργο της συγγραφής και σύνθεσης. Γι’ αυτό, άλλωστε, δεν συμμετείχα στις συναντήσεις των συγγραφέων με τους κριτές. Το γεγονός, επίσης, της διασκευής των κειμένων μου ίσως εξηγεί και τη συστηματική σε όλο το βιβλίο παράλειψη κάθε βιβλιογραφικής αναφοράς σε οποιοδήποτε από τα έργα μου.

Σχετικώς με την ευθύνη μου ως προς την ανάγνωση των κειμένων των άλλων (η οποία δεν ήταν μέρος της συμφωνίας μας, αλλά επιβαλλόταν για λόγους προσωπικής ασφάλειας): Μετά τη διόρθωση 32 σελίδων, που απαίτησε διπλάσιο αριθμό ωρών, καθώς και εξαιρετική υπομονή και ανασκευαστική επινοητικότητα, προειδοποίησα τον ανάδοχο εκδότη για τα προβλήματα που ήταν σοβαρότερα στο επίπεδο των μη έγκυρων διατυπώσεων (που φανέρωναν αβέβαιη γνώση και υπονόμευαν τη θετικότητα των παρεχόμενων πληροφοριών), παρά σε εκείνο των πραγματολογικών δεδομένων. Του πρότεινα, και δέχτηκε, παράλληλα με τη συγγραφή να γίνεται φιλολογική επιμέλεια από μια δοκιμασμένη σε αυτό το έργο νεοελληνίστρια. Οταν, όμως, η ουσιαστική συγγραφέας αντελήφθη τη σχετική διαδικασία, αντέδρασε βεβαιώνοντας τον ανάδοχο πως κάτι τέτοιο ήταν περιττό. Χωρίς να με ενημερώσουν διέκοψαν τη συνεργασία με τη φιλολογική επιμελήτρια. Ας σημειωθεί πως η από μέρους μου αποκατάσταση ακόμη και εκείνων των λίγων σελίδων δεν αξιοποιήθηκε, με το επιχείρημα ότι λόγω της απειρίας μου σχετικώς με τις απαιτήσεις της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, οι επεμβάσεις μου καθιστούσαν το κείμενο δυσνόητο και μη λειτουργικό.

Τα παραπάνω αναφέρονται σε όσα έγιναν και έχουν μια συγκεκριμένη σημασία. Μια γενικότερη σημασία θα είχε η αναφορά εκείνων που δεν έγιναν, όπως είναι η αναγωγή της απλής παράθεσης των πληροφοριών σε μια δόμησή τους, μέσω της οποίας θα προτείνονταν τρόποι κατανόησης και εξήγησης της εξέλιξης του λογοτεχνικού φαινομένου μέσα στον ιστορικό χρόνο.

* Ο κ. Βαγγέλης Αθανασόπουλος είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.